ธาตุไฟ ธาตุลม ธาตุอากาศ

สมเด็จพระญาณสังวร (เจริญ สุวฑฺฒโน)..

ธาตุไฟ ..อนึ่ง ส่วนที่อบอุ่นที่ร้อนบรรดาที่มีอยู่ในกายนี้ กล่าวคือ เยน จ สนฺตปฺปติ ไฟที่ทำร่างกายให้อบอุ่น เยน จ ชิรติ ไฟที่ทำให้ร่างกายแก่ชำรุดทรุดโทรม เยน จ ปริฑยฺหติ ไฟที่ทำให้ร่างกายเร่าร้อน เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ ไฟที่ทำให้อาหารที่กินที่ดื่มที่เคี้ยวที่ลิ้มถึงความย่อยไปได้โดยชอบ

และส่วนที่อบอุ่นที่ร้อนอื่นบรรดาที่มีอยู่ในกายนี้ ก็รวมเรียกว่าเตโชธาตุ ธาตุไฟ

ธาตุลม ..อนึ่งส่วนที่พัดไหวบรรดาที่มีอยู่ในกายนี้ก็คือ  อุทฺธงฺคมา วาตา ลมที่พัดขึ้นเบื้องบน อโธคมา วาตา ลมที่พัดลงเบื้องต่ำ กุจฺฉิสยา วาตา ลมที่อยู่ในท้อง โกฏฺฐสยา วาตา ลมที่อยู่ในไส้หรือในกระเพาะอาหาร องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา ลมที่พัดไปในอวัยวะน้อยใหญ่ทั้งหลาย อสฺสาโส ลมหายใจเข้า ปสฺสาโส ลมหายใจออก

และสิ่งที่พัดไหวอื่นใดบรรดาที่มีอยู่ในกายนี้ ก็รวมเรียกว่าวาโยธาตุ ธาตุลม

อากาสธาตุ ..ในพระสูตรนี้ได้แสดงธาตุไว้ ๔ ดั่งนี้ แต่ในพระสูตรอื่นได้มีแสดงเพิ่มไว้อีก ๑ คืออากาสธาตุ ธาตุอากาศได้แก่ช่องว่าง กล่าวคือบรรดาช่องว่างบรรดาที่มีอยู่ในกายนี้ คือ กณฺณจฺฉิทฺทํ ช่องหู นาสจฺฉิทฺทํ ช่องจมูก มุขทฺวารํ ช่องปาก เยน จ อสิตํ ปีตํ ขายิตํ สายิตํ อชฺโฌหรติ  ช่องที่กลืนอาหารที่กิน ที่ดื่ม ที่เคี้ยว ที่ลิ้ม ลงไป ยตฺถ จ อสิตํ ปีตํ ขายิตํ สายิตํ สํติฏฺฐติ  ช่องที่อาหารที่กิน ที่ดื่ม ที่เคี้ยว ที่ลิ้ม ตั้งอยู่ เยน จ อสิตํ ปีตํ ขายิตํ สายิตํ อโธภาคา นิกฺขมติ  ช่องที่อาหารเก่าออกไปในภายล่าง

และช่องว่างอื่นใดบรรดาที่มีอยู่ในกายนี้ทั้งสิ้นก็รวมเรียกว่า อากาสธาตุ ธาตุอากาศ

บางส่วนจาก ธาตุกรรมฐาน - สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
 (คัดจากเทปธรรมอบรมจิต ข้อความสมบูรณ์ อณิศร โพธิทองคำ บรรณาธิการ)
http://www.dharma-gateway.com/monk/preach/somdej/sd-032.htm